Θέση:
Δεν υφίσταται πειθαρχία [discipline] χωρίς αναφορά στην παραγωγή γνώσης ή αναπαραγωγή της (μάθηση- αγωγή) όπως και δεν υφίσταται παραγωγή ή αναπαραγωγή γνώσης χωρίς αναφορά στην πειθαρχία. Οι έννοιες πειθαρχία και γνώση αλληλοεμπεριέχονται. Αυτή η δυάδα εννοιών μπορεί να συμβάλει στην αποσαφήνιση ενός νέου πρίσματος για τη θεώρηση των τρόπων δια μόρφωσης υποκειμένων στις σύγχρονες κοινωνίες.
Ετυμολογικά, σημασιολογικά:
- Η λέξη discipline προέρχεται εκ του λατινικού discere (μαθαίνω) και σημαίνει την πράξη και τον τρόπο το μάθησης. (Buisson)
- Και αλλού η λέξη discipline ορίζεται ως “instrucion” (εκπαίδευση), “ηθική καθοδήγηση”, “επιρροή” (Robert)
- Η ελληνική λέξη πειθ-αρχία εμφανίζεται στην αρχαία φιλοσοφία και δραματουργία και αναφέρεται στην ευπείθια και την υπακοή σε διαταγές ή νόμους.
- Η πιο διαδεδομένη σημασία της λέξης πειθαχία- discipline αναφέρεται γενικά στη διακυβέρνηση ατόμων και ομάδων ατόμων και άρα παραπέμπει άμεσα στην πολιτική και στην έννοια της εξουσίας, διαπερνάται όμως επίσης από την έννοια της γνώσης και της μάθησης. Η πειθαρχία-disciplme, ως «σύνολο κανόνων και επιρροών μέσω των οποίων μπορούν να κυβερνηθούν τα πνεύματα και να διαμορφωθούν οι χαρακτήρες» (Buisson), αναφέρεται άμεσα στη δια-μόρφωση των ατόμων, μέσω της μετάδοσης της γνώσης, με αποτέλεσμα την κυβέρνηση των πνευμάτων (αλλά και των σωμάτων), άρα την κυβέρνηση των ατόμων.
- Η πειθαχία- discipline αναφέρεται και ως μια προς απόκτηση ικανότητα να συμπεριφέρεται και να εργάζεται κανείς με ελεγχόμενο τρόπο, σύμφωνα με ένα σύνολο κανόνων.
- Άλλωστε και η ατομική πνευματική πειθαρχία ως μορφή αυτο-κυβέρνησηςαλλά και ως προϋπόθεση για την κατάκτηση γνώσης ενέχει αυτο-έλεγχο, αυτο-περιορισμό (αναβολή ικανοποιήσεων), προϋποθέτει δηλαδή συνήθως μια διαδικασία εκπαίδευσης (βλ. αφενός το discplina – τύπο μαστιγίου για αυτοτιμωρία στον XIV αι. – και αφετέρου την Πειθαρχία του καθαρού Λόγου του Καντ).
- Η λέξη discipline ορίζεται και ως γνωστικός κλάδος, γνωστική περιοχή ή τάξη, προϊόν μιας ταξινόμησης της γνώσης.
Δύο παραπομπές:
Μ. Foucault: «Αυτό που μπορούμε να αποκαλέσουμε “πειθαρχίες” είναι εκείνες οι μέθοδοι, που επιτρέπουν τον λεπτομερή έλεγχο των λειτουργιών του σώματος, που διασφαλίζουν τη διαρκή υποταγή των δυνάμεων του και τους επιβάλλουν μια σχέση υπακοής-χρησιμότητας.» (Surveiller et punir, σ. 139) «Πειθαρχία … είναι ένας τύπος εξουσίας, ένας τρόπος άσκησης της, που διαθέτει ένα σύνολο οργάνων, τεχνικών, μεθόδων, επιπέδων εφαρμογής, στόχων. Είναι μια “φυσική” ή μια “ανατομία” της εξουσίας, μια τεχνολογία», (σ. 217)
Β. Bernstein: «Πειθαρχία … σημαίνει να μαθαίνεις να εργάζεσαι εντός ενός δεδομένου πλαισίου … σημαίνει την αποδοχή μιας δεδομένης επιλογής, οργάνωσης, βηματισμού και χρονικής διάταξης της γνώσης …» (“Περί ταξινόμησης και περιχάραξης της εκπαιδευτική; γνώσης”)
Σχόλια:
Η πειθαρχία (με την έννοια της διακυβέρνησης και διαμόρφωσης ατόμων) έχει ιστορικά χαρακτηρίσει τις σύγχρονες μορφές άσκησης εξουσίας. Αυτές βρίσκονται σε αντιδιαστολή με τις μορφές άσκησης εξουσίας που στηρίζονται στη βία και στο φόβο (Foucault). Έχουν ηπιότερο χαρακτήρα και εμπλέκουν τα ίδια τα άτομα στα οποία στοχεύουν καθώς και τα πνεύματα τους.
Γύρω τους έχουν αναπτυχθεί οργανωμένα συστήματα από τεχνικές που αφορούν τη γνώση. Οι τεχνικές αυτές θα μπορούσαν να διακριθούν, ως προς τον ρόλο τους, σε τεχνικές άντλησης και σε τεχνικές μετάγγισης γνώσης, αν και μπορούν να χρησιμοποιούν τον ίδιο και τον αυτό μηχανισμό.
Εχουμε, λοιπόν, κατ’ αρχήν, τις πειθαρχικές τεχνικές άντλησης πληροφορίας και γνώσης από και για το άτομο -αντικείμενο- που προϋποτίθενται, ως συνθήκες δυνατότητας, για την άσκηση εξουσίας. Σ’ αυτές συγκαταλέγονται η επιτήρηση, η μέτρηση κ.ο.κ., με τα επιμέρους ή ιδιαίτερα εργαλεία τους/μηχανισμούς τους (το πανοπτικόν ή άλλους μηχανισμούς ορατότητας και επιτήρησης, την εξέταση, τις ανθρωπομετρικές καταγραφές, τις κλίμακες και τα τεστ ευφυΐας, ικανοτήτων ή επιδόσεων, τη σύγκριση με κανονικότητες, την καταγραφή και την ταξινόμηση, την ιεράρχηση των ατόμων κ.ο.κ.).
Έχει σημασία να υπογραμμισθεί η ομοιότητα των εργαλείων και των τεχνικών άντλησης γνώσης των πειθαρχικών μηχανισμών με αυτά των κοινωνικών επιστημών ή επιστημών του ανθρώπου. Κατά τον Foucault, κοινωνικές επιστήμες και πειθαρχικοί μηχανισμοί έχουν το ίδιο τεχνικό πρότυπο για την άντληση γνώσης: [επι-]παρα-τήρηση, εξέταση, μέτρηση κ.ο.κ..
Από την άλλη πλευρά έχουμε τις πειθαρχικές τεχνικές μετάγγισης γνώσης στο άτομο – (αντικειμενοποιημένο υποκείμενο), που αποσκοπούν στη δια-μόρφωση και τον μετασχηματισμό του ατόμου. Οι τεχνικές αυτές διακρίνονται σε τεχνικές ρητής και άρρητης μετάδοσης γνώσης. Σ’ αυτές συγκαταλέγονται: οι “μέθοδοι” και οι “τρόποι” διδασκαλίας με τα επιμέρους ιδιαίτερα εργαλεία τους, τη διαίρεση, ταξινόμηση και ιεράρχηση της γνώσης, τη διαδοχή και τον ρυθμό της μετάδοσης (Bernstein), την οργάνωση του χρόνου και του χώρου, το αμφιθέατρο, την τάξη, τα έπιπλα, την “παράδοση”, τη διδακτική ομιλία, τις παύσεις, τις αυξομειώσεις της έντασης της μετάδοσης, αλλά και τις ερωτήσεις, τον “διάλογο” κ.ο.κ. Η άρρητη όψη της λειτουργίας αυτών των τεχνικών έγκειται στην παρατεταμένη υποβολή του ατόμου σε τεχνικές πειθαρχίας γενικά. Προβλέπεται ότι μ’ αυτό τον τρόπο θα μεταγγιστεί στο άτομο εκείνο το μέρος της έμμεσης, άρρητης γνώσης, που θεωρείται απαραίτητη για τη διαμόρφωση του, για τη συγκρότηση του ως υποκειμένου, και η οποία περικλείεται, έχει ενσωματωθεί στις τεχνικές πειθαρχίας – δηλαδή, μέσα στους κανόνες, στις χωρικές και χρονικές διατάξεις και ρυθμίσεις που διέπουν και την άντληση γνώσης από το άτομο και την μετάδοση γνώσης σε αυτό – με αποτέλεσμα το άτομο να μετασχηματιστεί.
Η πειθαρχία λοιπόν είναι μια μορφή γνώσης -και αποδοχής της γνώσης (πειθαρχία)- που αφορά διαιρέσεις, διακρίσεις, ιεραρχίες, κατανομές στον χώρο και το χρόνο ανθρώπων, δραστηριοτήτων και γνώσεων⋅ με πιο αφαιρετικούς όρους, πρόκειται για γνώση περί “συνόρων”. Με αυτή την έννοια οι πειθαρχικοί μηχανισμοί δρουν και έχουν πραγματικά αποτελέσματα πάνω στην εμπειρία των ατόμων, διαμορφώνουν και συγκροτούν τη συνείδηση τους– η πειθαρχία είναι μια μορφή συνείδησης.
Η άντληση γνώσης αποκτά την πλήρη σημασία της εφόσον μπορεί να ασκηθεί και επάνω στο διαμορφωνόμενο, μετασχηματιζόμενο άτομο. Οι πειθαρχικές τεχνικές άντλησης γνώσης έχουν δηλαδή, αντιστοίχως, ως προϋπόθεση για την άσκηση τους, ως συνθήκη δυνατότητας τους, την άσκηση πειθαρχικών τεχνικών μετάδοσης γνώσης. Τα τεστ, οι εξετάσεις, η παρατήρηση, οι μετρήσεις κ.ο.κ. αποκτούν την πληρέστερη σημασία τους εφόσον ασκούνται πάνω σε άτομα που βρίσκονται μέσα στη διαδικασία, ή στο τέλος, διαμόρφωσης τους, ενώ αντιστρόφως μπορούν να ειδωθούν καθεαυτές και ως τεχνικές για την εντατικοποίηση της δια-μόρφωσης (της μάθησης), του μετασχηματισμού του ατόμου.
Αναζητήσεις
Μια συζήτηση για την πειθαρχία ως γνώση, με άλλα λόγια μια συζήτηση για την εμφάνιση και ανάπτυξη των πειθαρχικών μηχανισμών άντλησης και μετάδοσης-μετάγγισης γνώσης, όπως ετέθησαν παραπάνω, θα πρέπει να μπορεί να συμβάλει στην αποσαφήνιση των σχέσεων της έννοιας της πειθαρχίας με ορισμένες θεμελιώδεις έννοιες που διέπουν τους σύγχρονους τρόπους κοινωνικής και πολιτικής σκέψης και πρακτικής. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τη δυνατότητα αναζήτησης εννοιολογικών σχέσεων -προτιμώντας να μην τις αναπτύξουμε εδώ περισσότερο- ανάμεσα σε:
- πειθαρχία και κοινωνικό έλεγχο⋅
- πειθαρχία και ιδεολογία⋅
- πειθαρχία και πολιτική υπο-κειμενοποίηση / υποταγή⋅
- πειθαρχία και μεγέθυνση των δυνάμεων, σωματικών και πνευματικών, με στόχο την οικονομική ή στρατιωτική εκμετάλλευση τους⋅
- πειθαρχία και μαθησιακή απόδοση⋅
- πειθαρχία και συγκρότηση κοινωνικών τάξεων και σχέσεων κ.ο.κ.
Επιπλέον, η δομή και λειτουργία των πειθαρχικών μηχανισμών, ως μηχανισμών άντλησης και μετάγγισης γνώσης με αποτέλεσμα εξουσίας, και των επιμέρους τεχνικών, οργάνων/εργαλείων, μεθόδων, στόχων και επιπέδων, μέσα στους ιδιαίτερους θεσμοϋς-ιδρύματα-χώρους αξίζουν βεβαίως να φωτιστούν.
Μεθοδολογικά ερωτήματα γύρω από τον τρόπο ανάλυσης των πειθαρχικών μηχανισμών και των στοιχείων τους, ολικές ή επιμέρους όψεις αυτής της διαμορφωτικής λειτουργίας τους, αναζήτηση των κανονιστικών λόγων που συνοδεύουν την θεσμοθέτηση και εφαρμογή τους κ,ο.κ. έχουν ιδιαίτερη σημασία. Έτσι για παράδειγμα το σχολείο, ως κατεξοχήν θεσμός όπου συναντώνται οι έννοιες πειθαοχία και γνώση, το αναμορφωτήοιο, οι ψυχολογικές ή ψυχαναλυτικές πρακτικές ως πειθαρχικοί θεσμοί ή στα πλαίσια τέτοιων θεσμών, το νοσοκομείο ή το ιατρείο, η φυλακή (βέβαια), το γυμναστήριο, η οικογένεια και το σπίτι, τόποι διασκέδασης, η πόλη, διάφοροι χώροι εργασίας και η εργασία με Η/Υ κ.ο.κ., οι χωρικές διατάξεις τους, οι κανονισμοί και τα προγράμματα που διέπουν τη λειτουργία τους, η δομή των ρητών μεταδόσεων, εφόσον υπάρχουν, οι άρρητες μορφές τους κ,ο.κ., οι τρόποι με τους οποίους δρουν (ή/και γίνονται αισθητοί;) πάνω στα σώματα και τα πνεύματα των υποκειμένων, καθώς και οι συνδέσεις και ot αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους θεσμούς ή τα επιμέρους στοιχεία τους, οι στόχοι και οι αντιλήψεις των παραγόντων τους, οι μορφές αντίστασης και πολλά άλλα θέματα, τόποι, ζητήματα και προσεγγίσεις συνιστούν, κάτω από το παραπάνω πρίσμα, ένα ευρύτατο πεδίο αναζητήσεων.
Σε συνάρτηση με τα παραπάνω τίθενται νέα ερωτήματα που αφορούν τη συγκρότηση / παραγωγή / μετατόπιση της γνώσης που διέπει τις πειθαρχικές τεχνικές ή βρίσκεται ενσωματωμένη σ’ αυτές. Αν τα πλαίσια (contexts) παραγωγής πειθαρχικής γνώσης είναι αυτά των γνωστικών κλάδων (disciplines) που συνιστούν τις επιστήμες του ανθρώπου ή κοινωνικές επιστήμες, τότε τα ερωτήματα που τίθενται και αφορούν τα ίδια τα πλαίσια αυτά και τις σχέσεις τους με τα πλαίσια εφαρμογής της πειθαρχικής γνώσης, τους αλληλοπροσδιορισμούς και αλληλεξαρτήσεις αυτών των πλαισίων, τους φορείς που έχουν την ευθύνη της μετατόπισης της (πειθαρχικής) γνώσης από το ένα πλαίσιο στο άλλο, τις διαδικασίες ή τους μηχανισμούς αυτής της “αναπλαισίωσης” (βλ. Β. Bernstein) και τα αποτελέσματα μετασχηματισμού αυτής της γνώσης, είναι ερωτήματα που αξίζει να διατυπωθούν και να εξεταστούν.
Εξάλλου, πολύ σημαντικά είναι και τα ερωτήματα που αναφέρονται στη συγκρότηση των πλαισίων των γνωστικών κλάδων γενικά -ως πλαισίων παραγωγής (και αναπαραγωγής) γνώσης- και ιδιαίτερα των κλάδων των κοινωνικών επιστημών και επιστημών του ανθρώπου, όπου η δυάδα πειθαρχία-γνώση, ίσως από μια διαφορετική όψη(;), είναι κεντρική. Τα θεματικά και μεθοδολογικά σύνορα ενός πλαισίου, η “γλώσσα” του, τα μέσα επικοινωνίας του, οι κώδικες και κανονισμοί του, η θεσμική τοποθέτηση του, τα μέσα παραγωγής της γνώσης που διαθέτει και η περιουσία του, οι παράγοντες/στελέχη του και η κοινωνικοποίηση τους στο πλαίσιο και τη γλώσσα του, οι σχέσεις και διαπραγματεύσεις τους, οι μορφές εσωτερικού και εξωτερικού ελέγχου των συνόρων κ.ο,κ. αποτελούν θέματα που αναμένουν ανάλυση.
Ένα τελευταίο πεδίο ερωτημάτων, ίσως διόλου αποκομμένο από τα προηγούμενα, είναι αυτό που αναφέρεται στην έννοια της αλλαγής στο πλαίσιο αυτής της θεματικής -επίπεδα, μορφές, στρατηγικές, συνθήκες αλλαγής σε πειθαρχικά συστήματα, συνέχειες ή ασυνέχειες- και στην έννοια της αντίστασης. Κανείς θα μπορούσε να αναρωτηθεί: υπάρχουν, ή, μπορούν να υπάρξουν χώροι γνωστικής δραστηριότητας πέρα ή έξω από πειθαρχία και ποιες είναι οι συνθήκες δυνατότητας τους;
Ιωσήφ Σολομών
Ο ομώνυμος τόμος κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις νήσος.
